सोभन शर्मा ११ / १३ / २०२४
झापा जिल्लामा जङ्गली हात्तीले दिनदहाडै बस्तीमा पस्न थालेपछि मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व गम्भीर समस्या बनेको छ। सामान्यतया रातिमा मात्रै गाउँ पस्ने हात्तीहरू दिउँसै बस्ती पसेर धानबाली नष्ट गरिरहेको देखिन्छ। यसले कृषि उत्पादनमा प्रत्यक्ष असर पारेको छ भने स्थानीयवासीको सुरक्षामा पनि चुनौती थपिएको छ। यो घटना झापामा नयाँ नभए पनि हालसालै देखिएको दिउँसै हात्तीको प्रवेशले समस्या झन् जटिल बन्दै गएको छ।
मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व कुनै एक क्षेत्रको मात्र समस्या होइन; यो विश्वव्यापी मुद्दा हो। अफ्रिका र दक्षिण एसियाका विभिन्न क्षेत्रमा समेत यस्ता द्वन्द्वहरू देखिने गरेका छन्। अफ्रिकामा, जङ्गली जनावरहरू, विशेषगरी हात्ती, मानिसका बस्तीमा पसेर कृषि र जनजीवनमा ठूलो क्षति पुऱ्याउने घटना नियमित रूपमा देखिन्छ। दक्षिण एसियाका नेपाल, भारत, र श्रीलङ्कामा पनि मानव–हात्ती द्वन्द्वले ग्रामीण जनजीवनलाई प्रभावित पारिरहेको छ। विश्वका अन्य भागमा जस्तै, झापामा पनि जङ्गल फँडानी, विकास निर्माणका गतिविधि, र वन्यजन्तुको बासस्थानमा मानवीय हस्तक्षेपका कारण हात्तीको प्राकृतिक वासस्थान सङ्कुचित भएको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाएको छ कि मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व न्यूनीकरणका लागि दीर्घकालीन समाधान आवश्यक हुन्छ। केन्या र तान्जानियामा, उदाहरणका लागि, स्थानीय बस्ती वरपरको क्षेत्रलाई "बफर जोन" का रूपमा विकास गरेर वन्यजन्तुको आवागमनलाई व्यवस्थित गर्ने काम गरिएको छ। त्यस्तै, भारतमा हात्तीका लागि विशेष वन्यजन्तु गलियारा (wildlife corridors) निर्माण गरिएको छ, जसले उनीहरूलाई जङ्गलबाट बाहिर निस्कनै नपर्ने अवस्था सिर्जना गरेको छ।
नेपालमा, विशेषगरी झापा जस्तो क्षेत्रमा, यस्ता समाधानहरू आवश्यक छन्। सामुदायिक वनहरूमा हात्ती र अन्य वन्यजन्तुका लागि उपयुक्त आहारा उपलब्ध गराउन बोटबिरुवा रोप्ने प्रयासहरू भएको देखिए पनि यी कार्यक्रमहरूलाई निरन्तरता दिन आवश्यक छ। अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासले पनि देखाएको छ कि वन्यजन्तुको लागि सुरक्षित गलियारा र पर्याप्त आहारा उपलब्ध गराउन सकेमा मानव र जनावरबीचको द्वन्द्वलाई कम गर्न सकिन्छ।
यसका अतिरिक्त, आधुनिक प्रविधिको प्रयोग जस्तै, हात्तीको गतिविधि ट्र्याक गर्ने जिएसएम आधारित निगरानी प्रणाली वा ड्रोन प्रविधिको प्रयोगले समयमै चेतावनी दिन र क्षति न्यूनीकरण गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ। विश्वका विभिन्न स्थानमा लागू भएका बाली बीमा कार्यक्रमले पनि द्वन्द्वबाट पीडित किसानहरूलाई आर्थिक राहत दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। नेपालमा पनि यस्ता उपायहरूलाई प्रोत्साहन गरिनु जरुरी छ।
मानव–वन्यजन्तु सहअस्तित्वका लागि दीर्घकालीन र दिगो समाधान आवश्यक छ। अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव र स्थानीय सन्दर्भलाई ध्यानमा राख्दै, हात्तीका लागि सुरक्षित बासस्थान, पर्याप्त आहाराको व्यवस्था, र प्रभावकारी नीतिहरू कार्यान्वयन गर्न सकेमा द्वन्द्व न्यूनीकरण सम्भव छ। यसले मानव र वन्यजन्तु दुवैको हितमा दिगो भविष्य सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्याउनेछ।
